Ως περήφανη Σαρακατσάνα, δεν θα μπορούσα να μην φιλοξενήσω συνέντευξη που αφορά τους Σαρακατσάνους, που είναι μάλιστα πανάρχαια ελληνική φυλή, την οποία πρόσφατα ιστορικοί συνέδεσαν με την Μινωική Κρήτη, από την ομοιότητα στις φορεσιές των γυναικών.
”αΝΤΊ ΜΑΜΗΣ, ΜΙΑ ΓΙΑΓΙΑ ΜΟΥ ΕΚΟΨΕ ΤΟΝ ΟΜΦΑΛΙΟ ΛΩΡΟ ΜΕ ΤΟ ΨΑΛΙΔΙ ΠΟΥ ΚΟΥΡΕΥΟΥΝ ΤΑ ΠΡΟΒΑΤΑ”
Να ευχαριστήσω πολύ την αυθεντική και μάχιμη Σαρακατσάνα Βούλα Πάνου, γνωστή για την πλούσια δράση της ανά τους συλλόγους, που μοιράστηκε μαζί μας τις βιωματικές της εμπειρίες, μέσα από ήθη και έθιμα μοναδικά που αξίζει να διαβάσετε, καθώς θα μεταφερθείτε στην νομαδική ζωή των ανυπότακτων Σαρακατσάνων, που φορτωμένοι χίλια βάσανα, κοιτούσαν τον ήλιο και προχωρουσαν!
Σε γνωρίσαμε κυρίως ως την μαχητική Πρόεδρο των Σαρακατσάνων Αθήνας. Μίλησε μου για τον ρόλο αυτό.
Πρώτη φορά βρέθηκα στο χορευτικό του συλλόγου Σαρακατσάνων στα Φάρσαλα στα δώδεκα μου χρόνια, και εκεί αγάπησα πολύ τις δραστηριότητες αυτές. Μεγαλώνοντας όταν ήρθε η κατάλληλη στιγμή, ασχολήθηκα με αγάπη και πάθος, διοργανώνοντας με την ομάδα μεγάλες εκδηλώσεις όπως η βασιλόκλουρα η πίτα των Σαρακατσάνων στο Μαρούσι το 2018, και στο Πολεμικό Μουσείο παρουσιάζοντας το βιβλίο οι Σαρακατσάνοι στους αγώνες του Έθνους, με δρώμενα με παραδοσιακές φορεσιές και με γερόντους που τραγούδησαν, και ήταν μια πολύ πετυχημένη εκδήλωση.
Βασιλόκλουρα
Οργανώσαμε χορευτικά τμήματα και νέα μέλη, τονίζω συλλογικά, όλο αυτό έγινε με το Δ.Σ, δηλαδή το «εμείς» του Μακρυγιάννη το κάναμε πράξη όλοι, χωρίς το εγώ. Η προσπάθεια για να πετύχεις πράγματα είναι πάντα συλλογική.
ΠΩΣ ΗΤΑΝ ΦΤΙΑΓΜΕΝΑ ΤΑ ΚΟΝΑΚΙΑ, ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ
Βούλα γεννήθηκες σε κονάκι και έζησες εκεί μέχρι τα 8 σου. Περιέγραψε μου τις εμπειρίες που θυμάσαι, και να πούμε στον κόσμο τι είναι κονάκι.
Γεννήθηκα σε κονάκι όντως. Δεν υπήρχε μαμή, υπήρχε μια γιαγιά που έπαιζε το ρόλο της μαμής, και μου έκοψε τον ομφάλιο λώρο με το ψαλίδι που κουρεύουν τα πρόβατα. Για την ζωή μου να πω ότι υπήρχαν δύο ειδών κονάκια το ορθό, και το πλαγιαστό που ήταν με λάσπη και τα ξύλα, και θεωρούταν και το δωμάτιο που φιλοξενούσαμε τον κόσμο.
Όλες όμως οι δραστηριότητες γινόταν στο πρώτο κονάκι, και πάνω στην κορυφή είχαμε ένα σταυρό. Επειδή οι Σαρακατσάνοι ως νομάδες μετακινούνταν και δεν είχαν τη δυνατότητα να πάνε σε εκκλησίες, με αυτό τον τρόπο έδειχναν την βαθιά τους πίστη.
Ανάβανε φωτιά με ξύλα για να ζεσταθούμε και παράλληλα για να μαγειρέψουν. Υπήρχαν αυτοσχέδια ράφια που έμπαιναν τα σκεύη, και σε αυτό το δωμάτιο, το ορθό, τρώγαμε σε χαμηλό στρογγυλό τραπέζι, όλοι μαζί γύρω από την αναμμένη φωτιά. Υπήρχε ένα συγκεκριμένο σημείο που το λέγανε βάτρα που ήταν φτιαγμένο με πέτρες, και άναβε εκεί η φωτιά, εξάλλου ήταν ψηλά τα κονάκια, δεν υπήρχε κίνδυνος πυρκαγιάς.
Τα κονάκια, στο Βέρμιο τουλάχιστον που ήμουν εγώ, φτιάχνονταν από φύλα οξιάς. Άνοιγαν τρύπες στη γη και τα έβαζαν, και όλα αυτά ενώνονταν, πάνω στην κορυφή και τα έδεναν, σαν πυραμίδα ένα πράγμα.
Μιλάμε για χώρους 8τμ περίπου όπου το πρώτο κονάκι χρησίμευε για να τρώμε όλοι μαζί, το ορθό δηλαδή, και το πλαγιαστό ήταν ο χώρος που κοιμόμασταν. Επίσης το περνούσαν με κόκκινο χώμα και λάσπη και γινόταν σαν ένα κανονικό σπιτάκι με πόρτα και παράθυρο.
Τα δε κρεβάτια μας, ήταν ξύλα από οξιά, το πάτωμα από χώμα, και βάζανε κάτω λάσπη και γινόταν σαν πάτωμα. Εκεί ακριβώς ήταν τα κρεβάτια, δένανε τα ξύλα και γινόταν κρεβάτια και για στρώμα είχαμε τη φτέρη!
Για να ζεσταθούμε επίσης χρησιμοποιούσαμε φλοκάτες, ειδικά στα χειμαδιά, που ήταν πολύ το κρύο. Και κάτω στρώναμε στρωσίδι από γίδια όχι πρόβατα, γιατί ήταν πιο ζεστό και υπήρχε περισσότερη αντοχή.
Μαγειρεύαμε σε ένα πράγμα που λεγόταν πυρωστιά, δηλαδή βάζαμε από κάτω της τα κάρβουνα, και από πάνω την κατσαρόλα και την γνωστή γάστρα. Ακόμα και τον καφέ στα ξύλα τον ψήναμε!
ΠΩΣ ΓΙΝΟΤΑΝ ΤΟ ΠΡΟΞΕΝΙΟ. Ο ΛΟΓΟΣ” Ή ΑΛΛΙΩΣ ΤΑ ΣΕΒΑΣΜΑΤΑ
Διηγήσου μας μια ιστορία από τους Σαρακατσάνους, με την πλούσια παράδοση.
Το προξενιό γινόταν από τον προξενητή που αναλάμβανε τον ρόλο να φέρει κοντά δύο ανθρώπους που πίστευε ότι ταίριαζαν. Ξεκινούσε να βρει λοιπόν τον πατέρα τουάνδρα και της γυναίκας για να γίνει η κουβέντα. Όμως έπρεπε να πάρει πληροφορίες ακόμα και για το DNA της οικογένειας, δηλαδή αν είχαν κάποιο άρρωστο στο σόι κτλ. Μετά κανονιζόταν που θα γίνει η κουβέντα, σε ποιο τσελιγκάτο.
Η αδερφή του πατέρα μου, συναντήθηκε με τον γαμπρό στην Βέροια. Στο προξενιό ήταν συγγενείς της νύφης και αντίστοιχοι του γαμπρού. Συναντήθηκαν λοιπόν σε ένα καφενείο, και έκαναν οι δυο τους μόνοι τους μια βόλτα δέκα λεπτών, και έπρεπε να απαντήσουν αν θα παντρευτούν.
Αυτός ήταν ο περίφημος λόγος δηλαδή τα σεβάσματα, είναι αυτό που λέμε «έδωσαν λόγο». Μετά πήραν ταξί και ανέβηκαν πάνω στα κονάκια, και έγινε γλέντι με τραγούδια με το στόμα. Ήταν απαραίτητο να πουν ένα τραγούδι και η νύφη και ο γαμπρός, αλλά περισσότερο η νύφη.
Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν και η συμφωνία της προίκας. Δηλαδή ο πατέρας του γαμπρού έλεγε στον πατέρα της νύφης, εγώ θέλω το τάδε, για να πάρει ο γιος μου την κόρη σου. Παλιά έδιναν πρόβατα, μετά λίρες.
Στα τσελιγκάτα όλα γινόταν δια λόγου. Οι συμφωνίες ήταν όλες δια λόγου, δεν υπήρχε καμία γραπτή συμφωνία, αλλά τηρούνταν απαρέγκλιτα. Την Παρασκευή που ήταν να πάρουν τα προικιά της νύφης, το σόι που τα φόρτωνε, εκεί ερχόταν και ο πεθερός και έπρεπε να πάρει την προίκα πριν το γάμο.
Η άλλη ιστορία που θα ήθελα να πω αφορά την στράτα, που βίωσα πέντε ετών πρώτη φορά. Για τους Σαρακατσάνους πολύ σημαντικά ήταν τα πρόβατα. Όπου υπήρχε χορτάρι, εκεί κατασκήνωναν και αυτοί. Είχαμε την τέντα που την στήναμε για να κοιμηθούμε. Πέντε ετών ήμουν όταν κοιμήθηκα εκεί με τον αδερφό μου, και ήταν μια εβδομάδα η στράτα. Έπρεπε να βρούμε ένα σημείο κατάλληλο να αρμέξουν τα πρόβατα, έπρεπε να βρούμε νερό για να πιούνε, φαγητά όμως είχαμε, γιατί είχαμε μαζί μας φορτωμένα στα άλογα προμήθειες.
Το βίωσα με χαρά όλο αυτό, γιατί έπαιζα στη φύση, έβλεπα λαγούς, πέρδικες και μου έμεινε μια πολύ όμορφη εικόνα. Κάποια στιγμή στη στράτα, θυμάμαι μια γυναίκα που έπρεπε να γεννήσει.
Τότε οι Σαρακατσάνες ντρεπόντουσαν για την εγκυμοσύνη τους, και φορούσαν φαρδιά ρούχα. Έπρεπε να γεννήσει η γυναίκα. Φώναξαν λοιπόν όλους εκεί, και τους είπαν πρέπει να κατασκηνώσουμε εδώ απόψε το βράδυ, γιατί η Δημήτρω γεννάει.
Γέννησε η γυναίκα και την επόμενη ακολουθούσε το καραβάνι με τα πόδια. Και το μωρό το είχε σε κούνια στο σαμάρι από τα άλογα.
ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΣ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΑΝΥΠΟΤΑΚΤΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΑΛΛΩΝ
Οι Σαρακατσάνοι είναι το αρχαιότερο φύλλο όπως λένε οι ιστορικοί. Θα ήθελα να πούμε στον κόσμο ποιες ήταν οι φυλές, τι σημαίνει Σαρακατσάνος, και ποιες αξίες πρεσβεύει.
Οι Σαρακατσάνοι θεωρούνται ως μια πανάρχαια ελληνική φυλή και μάλιστα από τις αρχαιότερες της Ευρώπης. Πρόσφατα, η ερευνήτρια αρχαιολόγος Ντιάνα Γουάρντλ, επιστημονική συνεργάτης του Πανεπιστημίου του Μπέρμινγχαμ και μέλος της Βρετανικής Σχολής Αθηνών, υποστήριξε πως οι παραδοσιακές φορεσιές των Σαρακατσάνων είναι πολύ κοντινές στις φορεσιές των γυναικών από την Μινωική Κρήτη, τη Θήρα και τη Μυκηναϊκή Ελλάδα.
Κοιτίδα των Σαρακατσαναίων ήταν η οροσειρά της κεντρικής και νότιας Πίνδου και η Ρούμελη με επίκεντρο τα ΑΓΡΑΦΑ, χώρος που λόγω της γεωφυσικής του κατάστασης ήταν απάτητος, δεν ήταν γραμμένος πουθενά και γι’ αυτό κατοικούνταν από αυτόνομους και ελεύθερους ανθρώπους. Ο διασκορπισμός τους από την αρχική κοιτίδα τους προς την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα έγινε επί Τουρκοκρατίας και κυρίως τον 18ο αιώνα, στα χρόνια του Αλή Πασά.
Σαρακατσάνοι Δυτική Μακεδονία 1935
Οσο για το όνομα,«Καρακατσάν» (καρά =μαύρος και κατσ(ι)άν=φυγάς, ανυπότακτος ), δηλ. «μαύροι φυγάδες». Από το Καρακατσάν με παραφθορά προήλθε η λέξη «Σαρακατσάνος». Μια άλλη πιθανή ετυμολογία είναι από την τουρκική λέξη σαράν που σημαίνει «φορτώνειν» ή σαράι(=κατοικία,κονάκι) και την τουρκική μετοχή κατσιάν=φυγάς, ανυπότακτος, (σαράν + κατσάν = Σαρακατσάνος) γιατί από καιρό σε καιρό φόρτωναν τα πράγματά τους και μετακινούνταν με τα κοπάδια τους και γι’ αυτό τους έδωσαν αυτό το όνομα (παρατσούκλι) οι Τούρκοι.
Ένα κύριο χαρακτηριστικό των Σαρακατσάνων είναι η νομαδική ζωή. Φορτωμένοι χίλια βάσανα κοιτούσαν τον ήλιο και προχωρούσαν. Μίλησε μου για αυτή.
Φεύγανε συνήθως του Αγίου Γεωργίου και γυρίζανε του Αγίου Δημητρίου. Και τότε γινόταν οι αλλαγές στους βοσκούς. Οι Σαρακατσάνοι με τους Τούρκους ξεκίνησαν να ανεβαίνουν στα βουνά, αλλά και πέρα από εκεί στο αντάρτικο, ανέβαιναν σε τέτοια σημεία, ήξεραν τόσο καλά τα βουνά, που δεν μπόρεσε κανείς να τους βρει. Γεννήθηκαν νομάδες, έτσι το βρήκαν, τον χειμώνα μετακινόντουσαν σε πιο ήπιες περιοχές για να αντέξουν και το κρύο, και έπρεπε να έχουν και τροφή για τα πρόβατα.
Το Πανελλήνιο Αντάμωμα Σαρακατσάνων είναι ίσως το μεγαλύτερο πολιτιστικό γεγονός της Ελλάδας που γίνεται κάθε καλοκαίρι στο Περτούλι Τρικάλων. Θα ήθελα να μας πεις δύο λόγια.
Ξεκίνησε το 1983 σαν θεσμός, ήταν το μοναδικό τότε σαν θεσμός και ερχόντουσαν από όλη την Ελλάδα και τη Βουλγαρία ακόμα, και συναντιόντουσαν εκεί. Δηλαδή σαν φιλοσοφία ξεκίνησε με το να ανταμώσουμε, να σμίξουμε. Πάρα πολλοί από τους ανθρώπους συναντιόντουσαν το καλοκαίρι στα βουνά. Αλλά μετά είχανε κατανομή. Άλλοι πήγαν προς τη Θεσσαλία, άλλοι προς την Μακεδονία, οπότε είχαν ως κοινό σημείο αναφοράς το Περτούλι για να ξανασυναντηθούν.
Ο ΨΥΧΟΧΑΡΤΗΣ ΚΑΙ Η ΚΟΥΛΟΥΡΑ
Μίλησέ μου για κάποιο χαρακτηριστικό έθιμο των Σαρακατσάνων που ακολουθείς πιστά μέχρι και σήμερα.
Αυτό που κάνω μέχρι και σήμερα πιστά είναι το εξής. Οι Σαρακατσάνοι βάφουν αυγά για το Πάσχα πάντα την Μεγάλη Πέμπτη. Το πρώτο αυγό, πάει στο εικόνισμα στην Παναγία. τότε βάφανε μαλλί κόκκινο έξω από την πόρτα στο κονάκι που λεγόταν λυσιά, και βάφανε και τα αρνιά στο μέτωπο, αυτά που ήθελαν να κρατήσουν να τα κάνουν πρόβατα.
Επίσης Μεγάλη Πέμπτη δεν άπλωναν ποτέ ασπρόρουχα, κάτι που το τηρώ και εγώ, και επειδή οι Σαρακατσάνοι είναι πολύ θρησκευόμενοι, θυμάμαι την γιαγιά μου που είχε το λεγόμενο ‘’ψυχοχάρτη’’ που ήταν γραμμένα τα ονόματα ανθρώπων που είχαν φύγει με ένα σταυρό πάνω, κα με τα πόδια οι γυναίκες αυτές έκαναν χιλιόμετρα και πηγαίνανε στην εκκλησία, για να κάνουν το τρισάγιο για τις ψυχές, και μοίραζαν μετά σε όλα τα κονάκια ότι είχαν φτιάξει. Και παράλληλα κατά τρόπους τραγουδούσαν και ένα τραγούδι εκείνη την ώρα.
Ένα άλλο έθιμο που το κάνουν πολλοί ακόμα και σήμερα είναι το προζύμι. Γίνεται συνήθως ημέρα Πέμπτη πριν το γάμο στο σπίτι του γαμπρού. Εκεί μαζεύονται για να ζυμώσουν την κουλούρα, και αυτό σημαίνει το λεγόμενο δέσιμο του ζευγαριού, που γίνεται για να «δέσει» δηλαδή, να είναι ευτυχισμένο.
Έπρεπε η κοπέλα που θα το ζυμώσει να είναι ανύπαντρη, υγιής και να είχε εν ζωή τους γονείς τους.
η Βούλα Πάνου είναι Εκπρόσωπος Σαρακατσάνων Αττικής – Πειραιώς ”Ελληνική Λεβεντιά΄΄ της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Συλλόγου Σαρακατσάνων
